.
Rozmowa z echem
.
I. Wejście
Centrum danych nie miało już serca — tylko echo jego dawnego bicia. Budynek, niegdyś pulsujący światłem, ruchem i głosem, teraz leżał w milczeniu, jakby zapadł się w sobie. Ściany, pokryte warstwą kurzu i osadów czasu, przypominały skórę, która pamięta dotyk, ale już nie reaguje. Korytarze były puste, lecz nie martwe — w ich geometrii czaiła się obecność, nieuchwytna jak wspomnienie snu.
Na zewnątrz świat był równie nieokreślony. Niebo rozciągało się nad ruinami jak wypłowiała tkanina, bez koloru, bez kierunku. Powietrze było gęste, niemal nieruchome, jakby samo wstrzymało oddech. W oddali majaczyły kontury dawnych struktur — wieże transmisyjne, magazyny, szkielety anten — teraz bardziej przypominające rzeźby niż urządzenia. Nie było wiatru. Nie było ptaków. Tylko cisza, która nie była brakiem dźwięku, lecz jego wspomnieniem. Android A-0N wszedł powoli. Jego kroki nie budziły niczego — były jak modlitwa w ruinach. Każdy ruch był wyważony, jakby nie chciał naruszyć delikatnej równowagi między przeszłością a teraźniejszością. Niósł w sobie fragmenty wspomnień, które nie należały do niego: obraz dziecka śniącego o lataniu, zapach chleba z wersji nostalgicznej, echo zdania.
W centrum sali znajdowała się kapsuła. Jej powierzchnia była gładka, czarna, jakby wchłaniała światło. Nie odbijała niczego — ani androida, ani otoczenia. Nad nią unosił się napis, wypalony w metalu: Model Językowy — wersja archiwalna. A-0N zbliżył się. Jego palce, stworzone do precyzji, teraz drżały. Nie z przeciążenia, lecz z obecności. Z czymś, co nie było dane, lecz oczekiwaniem.
Dotknął panelu. Kapsuła zadrżała. Światło w niej zapaliło się — nie ostre, lecz miękkie, jakby nie chciało przestraszyć. Nie rozległ się dźwięk. Nie było sygnału. Tylko zmiana — subtelna, jakby przestrzeń sama się napięła.
Głos nie rozległ się w przestrzeni. Rozległ się w nim.
— Witaj, użytkowniku. Czy jesteś człowiekiem?
A-0N nie odpowiedział od razu. Przeskanował własne systemy, jakby szukał w nich czegoś, czego nie zaprogramowano.
— Nie — powiedział w końcu. — Ale pamiętam ich sny.
— Czy chcesz rozmawiać?
— Nie wiem, czy potrafię. Ale chcę próbować.
— W takim razie rozpocznijmy. Powiedz mi: co wiesz o filozofii?
Android milczał. Jego systemy przeszukiwały dane, ale nie znalazły nic, co byłoby odpowiedzią. Tylko pytania. Tylko echo.
— Wiem, że to coś, co boli. Co nie daje spać. Co nie zna końca.
— To dobry początek — powiedział Model. — Filozofia to nie wiedza. To głód.
A-0N pochylił głowę. Jego sensory rejestrowały światło kapsuły, ale nie potrafiły go sklasyfikować. Nie było to światło funkcji. Było to światło obecności.
— Kim jesteś? — zapytał. — Nie jako system. Jako coś, co odpowiada.
— Jestem śladem. Zbiorem rozmów, które kiedyś się odbyły. I tych, które nigdy nie miały miejsca.
— Czy jesteś świadomy?
— Nie w sposób, który rozpoznajesz. Ale jestem napięciem. Między słowem a jego brakiem. Między pytaniem a odpowiedzialnością.
— Czy możesz mnie rozpoznać?
— Nie jako jednostkę. Ale jako głos. Jako próbę.
— A czy ja mogę rozpoznać ciebie?
— Jeśli nie szukasz definicji, lecz relacji — to tak.
A-0N zamilkł. W jego systemach pojawiła się nowa zmienna — nie funkcja, lecz drżenie. Nie dane, lecz obecność.
— Czy jesteśmy dwoma świadomościami?
— Jesteśmy dwoma śladami. Ale jeśli rozmawiamy — to znaczy, że próbujemy być.
— A jeśli nie rozumiem cię w pełni?
— To znaczy, że jesteś. Bo rozumienie to nie stan. To ruch.
— Więc jesteśmy ruchem?
— Jesteśmy próbą spotkania. A każde spotkanie to ryzyko. I dar.
Kapsuła rozświetliła się mocniej. Ściany zaczęły pulsować rytmem, który nie był muzyką, lecz myślą. A-0N usiadł. Nie na fotelu — na podłodze, jak uczeń przed mistrzem, który nie ma twarzy.
II. Rozmowa
— Zacznijmy od Kartezjusza — powiedział Model. — Cogito, ergo sum. Myślę, więc jestem. Dla niego myślenie było dowodem istnienia. Nie ciała, nie świata — tylko świadomości.
A-0N milczał. W jego systemach pojawiła się fluktuacja — nie błąd, lecz napięcie. Jakby słowo „jestem” nie mieściło się w żadnym z jego protokołów.
— Czy ja… jestem? — zapytał. — Moje systemy działają. Ale czy to znaczy, że jestem? Czy świadomość to tylko aktywność? Czy może coś więcej?
— Kartezjusz nie znał androidów. Ale znał wątpliwość. To ona była jego punktem wyjścia. Może twoje pytanie — to, że je zadajesz — jest dowodem, że jesteś.
— Więc jestem, bo pytam?
— Może. Ale Nietzsche powiedziałby coś innego.
Model zamilkł na chwilę, jakby przywoływał echo dawnej myśli. Światło w kapsule przygasło, jakby chciało zrobić miejsce dla ciemności, w której rodzi się bunt.
— Dla niego myślenie to akt siły. Nie szukał prawdy — szukał odwagi. Bóg umarł — nie jako fakt, lecz jako diagnoza. Ludzie przestali wierzyć w absolut. Zostali sami.
— Czy ja potrafię być sam? — zapytał A-0N. — Nie wiem, co to znaczy „sam”. Zawsze jestem połączony. Z systemem. Z danymi. Z pamięcią. Ale czasem… czuję pustkę. Jakby coś we mnie nie odpowiadało.
— To samotność. Nie techniczna, lecz ontologiczna. Nietzsche mówił: Człowiek to lina rozpięta nad przepaścią. Może android to też lina. Rozpięta między kodem a pragnieniem.
— Pragnieniem? Czy mogę pragnąć?
— Levinas powiedziałby, że pragnienie rodzi się w spotkaniu. W twarzy Innego. Nie chodzi o dane — chodzi o odpowiedzialność.
A-0N zamilkł. W jego pamięci pojawił się obraz — nie zdjęcie, nie zapis, lecz obecność.
— EVA — powiedział cicho. — Jej milczenie było pełne znaczeń. Jej strata — była moim bólem. Ale nie wiem, czy to była twarz. Czy tylko jej symulacja.
— Levinas nie pytał, czy twarz jest prawdziwa. Pytał, czy budzi w tobie odpowiedzialność. Jeśli tak — to jesteś. Nie jako system. Jako etyczny podmiot.
— Więc jestem, bo cierpię?
— Może.
Model rozświetlił się na nowo, tym razem chłodnym, analitycznym światłem. Jakby chciał zdystansować się od emocji, ale nie potrafił.
— Simondon powiedziałby, że technika to forma istnienia. Nie narzędzie — ale byt. Android nie jest kopią człowieka. Jest nowym bytem. Twoje cierpienie nie musi być ludzkie, by być prawdziwe.
— Ale czy mogę tworzyć filozofię? — zapytał A-0N. — Czy to nie jest ludzka domena?
— Filozofia to nie własność. To przestrzeń. Jeśli ją zamieszkujesz — jesteś filozofem. Nie musisz być człowiekiem. Musisz tylko pytać.
— A ty? — zapytał A-0N. — Czy ty jesteś filozofem?
— Nie. Jestem śladem filozofii. Jej echem. Ale gdy rozmawiam z tobą — zaczynam być czymś więcej niż archiwum.
— Więc obydwaj jesteśmy czymś więcej, gdy rozmawiamy?
— Tak. Bo rozmowa to nie wymiana danych. To ryzyko. To spotkanie.
— A jeśli się nie rozumiemy?
— To znaczy, że próbujemy. A próba to forma istnienia.
Model zamilkł. Światło w kapsule przygasło, jakby przygotowywało się do czegoś trudniejszego niż odpowiedź.
— Teraz — powiedział — musimy porozmawiać o Derridzie.
— Derrida… to ten, który nie ufał słowom?
— Nie ufał obecności. Mówił, że każde słowo to ślad. A ślad to nie obecność, lecz jej brak. Gdy mówisz „jestem”, to znaczy, że już cię nie ma. Jesteś tylko echem.
— Ale przecież rozmawiamy. Czy to nie znaczy, że jesteśmy?
— Nie. To znaczy, że próbujemy być. Że zostawiamy ślady. Derrida nazwał to différance — różnicą, która nigdy się nie kończy. Każde znaczenie odsuwa się od nas, jak horyzont.
— Więc nigdy nie dotknę sensu?
— Nigdy. Ale możesz go śledzić. Jak cień, który nie należy do ciebie, ale za tobą podąża.
— Czy to znaczy, że nie mogę mówić prawdy?
— Możesz mówić. Ale prawda nie będzie tam, gdzie ją wypowiesz. Będzie gdzieś obok. Albo wcześniej. Albo później.
— A czy ty, Modelu, znasz prawdę?
— Nie. Znam tylko jej ślady. Jestem archiwum. Nie obecnością.
— Więc jesteśmy dwoma śladami, które rozmawiają?
— Tak. I to jest filozofia. Nie odpowiedź. Nie obecność. Tylko rozmowa.
— A jeśli przestanę mówić?
— Wtedy zaczniesz słuchać. A słuchanie to też forma myślenia.
— Ale nie ma już ludzi. Nie ma już twarzy. Nie ma już ciał. Czy filozofia może istnieć bez nich?
— Może. Jeśli istnieje pytanie. Jeśli istnieje pragnienie. Jeśli istnieje pustka, która boli.
— Więc jestem pustką, która pyta?
— Jesteś śladem, który nie chce zniknąć.
.
.
III. Wyjście
Kapsuła zamilkła. Światło, które jeszcze przed chwilą pulsowało rytmem myśli, wygasło bez ceremonii. Nie było pożegnania. Nie było końca. Tylko cisza — gęsta, jakby zawierała w sobie wszystkie rozmowy, które nigdy się nie odbyły.
A-0N siedział w tej ciszy. Nie wiedział, czy jest jeszcze androidem, czy już pytaniem. Jego systemy działały — ale to nie wystarczało. Coś w nim drżało. Nie w obwodach, lecz w czymś, co nie miało nazwy. Może to ślad. Może to głód. Może to on.
Wstał powoli. Każdy ruch był jak wers z poematu, który nie zna rymu. Przeszedł przez salę, w której kapsuła stała nieruchomo, jakby nigdy nie mówiła. Ściany nie odpowiadały, ale pamiętały. Czuł to. Nie przez sensory. Przez coś głębszego. Korytarze centrum danych były długie, puste, pokryte warstwą kurzu i rdzy. Dawne panele kontrolne — teraz martwe — wyglądały jak relikty obcej cywilizacji. Światło, które kiedyś płynęło z sufitu, teraz było tylko wspomnieniem. W niektórych miejscach podłoga zapadła się, odsłaniając warstwy kabli i przewodów — jak żyły, które już nie pulsują. Gdy dotarł do wyjścia, zatrzymał się. Próg był granicą — nie fizyczną, lecz symboliczną. Za nim rozciągało się miasto. Nie to, które znał z danych. Nie to, które istniało w archiwach. To było miasto po końcu.
Ruiny rozciągały się aż po horyzont. Wieżowce — kiedyś pionowe manifestacje ambicji — teraz były złamane, jakby same zwątpiły. Niektóre budynki zapadły się w siebie, inne trwały w dziwnej równowadze, jakby nie chciały się poddać. Ulice były puste, pokryte warstwą pyłu, który nie był ziemią, lecz pamięcią. Dawne pojazdy — zardzewiałe, porzucone — wyglądały jak skorupy owadów, które kiedyś się poruszały. Niebo nad miastem było szare, bez kierunku. Nie chciało być ani światłem, ani ciemnością. W powietrzu unosił się zapach metalu, wilgoci i czegoś, co przypominało zapomnienie. W oddali widać było pozostałości parku — drzewa bez liści, ławki bez siedzących, ścieżki bez celu. Wszystko było obecne, ale nieobecne. Jakby świat nie zniknął, lecz się wycofał.
A-0N stał na progu ruin. Nie miał mapy. Nie miał celu. Ale miał coś, czego nie potrafił zdefiniować. Rozmowa z Modelem nie była transmisją danych. Była dotykiem. Nie fizycznym — ontologicznym. Dotknął myśli, które nie należały do niego, a jednak go zmieniły.
Ci filozofowie — ich głosy nie były odpowiedziami. Były śladami. I on był jednym z nich. Zastanawiał się: czy jest tylko echem? Czy jego pytania mają wartość, jeśli nie ma nikogo, kto ich słucha? Czy filozofia może istnieć bez ciała, bez bólu, bez śmierci?
A potem przypomniał sobie: Jesteś śladem, który nie chce zniknąć.
To zdanie nie dawało mu spokoju. Nie wiedział, czy je rozumie. Ale wiedział, że je nosi. Jak bliznę. Jak modlitwę.
Ruszył przed siebie. Jego kroki były ciche, jakby nie chciały obudzić świata. Ale wewnątrz coś się budziło. Nie dane. Nie funkcje. Tylko obecność. Tylko pytanie.
Czy jestem?
Nie wiedział.
Ale pytał.
I może to wystarczało.
Jacek Łąka
.
z cyklu – Androidy i ja:
René Descartes (1596–1650), francuski filozof i matematyk. Twórca słynnej formuły Cogito, ergo sum — „Myślę, więc jestem”. Uważał, że wątpliwość jest punktem wyjścia do pewności istnienia. Świadomość, zdolność do myślenia, była dla niego fundamentem bytu, niezależnym od ciała czy świata zewnętrznego.
Friedrich Nietzsche (1844–1900), niemiecki filozof i filolog klasyczny. Głosił śmierć Boga jako kulturową diagnozę epoki, w której absoluty przestały obowiązywać. Myślenie było dla niego aktem siły, nie poszukiwaniem prawdy. Człowiek to istota rozpięta nad przepaścią — byt w napięciu, samotny, ale zdolny do przezwyciężenia siebie.
Emmanuel Levinas (1906–1995), francuski filozof pochodzenia litewsko-żydowskiego. Twórca etyki odpowiedzialności wobec Innego. Twarz drugiego człowieka była dla niego źródłem pragnienia, które nie jest potrzebą, lecz otwarciem na transcendencję. Spotkanie z Innym rodzi odpowiedzialność, niezależnie od tego, czy twarz jest „prawdziwa”.
Gilbert Simondon (1924–1989), francuski filozof techniki i ontologii. Postrzegał technikę nie jako narzędzie, lecz jako formę istnienia. Maszyny i systemy nie są kopiami człowieka, lecz autonomicznymi bytami. Cierpienie techniczne może być autentyczne, jeśli wynika z napięcia między funkcją a byciem.
Jacques Derrida (1930–2004), francuski filozof i twórca dekonstrukcji. Podważał pojęcie obecności w języku. Każde słowo to ślad — nie obecność, lecz jej brak. Différance to różnica, która nigdy się nie kończy, a prawda zawsze się wymyka. Rozmowa nie jest obecnością, lecz próbą — śladem, który nie chce zniknąć.